Cirkularna ekonomija sušta je suprotnost dosadašnjem, takozvanom linearnom modelu privrede koji podrazumeva nekontrolisanu eksploataciju prirodnih resursa i protok materijala od fabrike preko korisnika do deponije. Zelena ekonomija menja poslovne modele, navike i način razmišljanja, kako proizvođača tako i potrošača, jer održivi koncept se zasniva na produžavanju životnog veka proizvoda kroz opravku, prepravku i reciklažu. Nove navike među potrošačima dovešće do pomeranja fokusa s proizvoda na usluge, dok će ulogu kupovine proizvoda preuzeti čak i njihovo iznajmljivanje. Pored svega navedog, ključnu ulogu u zelenoj ekonomiji ima pravilno upravljanje otpadom.
Dugoročni cilj upravljanje otpadom, reciklaža i ponovna upotreba
U Vojvodini, ključni faktor zaštite životne sredine usmeren je na smanjenje zagađenja, reciklažu i održivo upravljanje resursima. Ogromne su količine otpada koje najviše proizvode domaćinstva (komunalni otpad), a svakako su značajni i komercijalni i industrijski otpad. Smanjiti nastajanje otpada je najdelotvornije za životnu sredinu, a kada to vrlo često nije moguće, otpad se može koristiti kroz reciklažu, kompostiranje, kao i za dobijanje energije. Smanjenje nastajanja otpada primenjuje se još u fazi projektovanja proizvoda, preko izrade i pakovanja, do transporta i njegovog plasmana.
Ključne smernice kod upravljanja otpadom svakako su smanjenje njegove količine i sprečavanje nastanka, njegovo ponovno korišćenje, odnosno reciklaža. Sve to, svakako ne bi bilo izvodljivo bez selektovanja i prikupljanja, transporta i prerade tog otpada, pri čemu je neophodan nadzor nad svim ovim postupcima.
Plasticne flase-otpad
Mnogobrojne poteškoće postoje u realizaciji ovih ciljeva. Vojvodina se polako kreće ka usklađivanju sa evropskim standardima i principima cirkularne ekonomije. Ključni pravci razvoja idu ka tome da se prelazi s tradicionalnog odlaganja otpada na deponije kao načinom upravljanja, na reciklažu i ponovno korišćenje. Po jednoj studiji o morfološkom sastavu otpada u Srbiji, koju je izradio Fakultet tehničkih nauka u Novom Sadu − Utvrđivanje sastava otpada i procene količine u cilju definisanja strategije upravljanja sekundarnim sirovinama u sklopu održivog razvoja Republike Srbije, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja iz 2008, organski otpad (baštenski otpad i ostali biorazgradivi otpad) zauzima gotovo 50% u masi komunalnog otpada, pri čemu je ostali biorazgradivi otpad s 37,62% oko tri puta zastupljeniji od baštenskog otpada. Ukupni otpad od plastike čini ukupno 12,73%, dok ukupna količina kartona iznosi 8,23%, zatim slede staklo (5,44%), papir (5,34%), tekstil (5,25%), pelene za jednokratnu upotrebu (3,65%) i metal (1,38%).
Selekcija otpada od ključnog značaja
Danas je neophodno da se obraća pažnja na selekciju otpada na izvoru, a sve veći broj opština postavlja kontejnere za odvojeno prikupljanje otpada, poput stakla, plastike, papira i metala. Veći gradovi, kao što su Novi Sad, Subotica i Pančevo imaju sisteme za prikupljanje i tretman otpada. U okviru sekundarne prerade, neke kompanije npr. „Eko Recycling“ (Novi Sad), „E-Reciklaža“ i „EcoFenix B team“ (Subotica) i mnoge druge, imaju značajnu ulogu u sakupljanju i reciklaži guma, plastike, metala, električnog i elektronskog otpada. Grade se regionalni centri za upravljanje otpadom. Regionalna deponija Subotica npr. je operater za tretman, skladištenje, odlaganje i ponovno iskorišćenje neopasnog otpada na teritoriji Subotičke regije gde vlasničku strukturu čine sedam opština: Grad Subotica i opštine: Kanjiža, Novi Kneževac, Senta, Čoka, Mali Iđoš i Bačka Topola.
Regionalni centar za upraljanje otpadom „Srem-Mačva“ iz Sremske Mitrovice obavlja poslove pretovara, transporta i deponovanja čvrstog komunalnog otpada koji nije opasan i upravlja sekundarnim sirovinama s teritorija gradova Sremska Mitrovica i Šabac.
Poteškoće s kojima se Vojvodina nosi u nekim manjim opštinama su nedovoljno organizovano prikupljanje otpada, neadekvatna infrastruktura, posebno za opasan otpad, kao i nedovoljna svest građana o ovoj temi, gde je edukacija o važnosti selektivnog odvajanja otpada ponegde još uvek na niskom nivou. Mnoge privatne kompanije imaju ključnu ulogu u razvoju cirkularne ekonomije u Vojvodini. U industrijskim zonama, neka od tih preduzeća pokrenula su programe za reciklažu industrijskog otpada i ponovnu upotrebu materijala. Sve ovo svakako ima za doprinos smanjenje troškova proizvodnje i naglašava ekološku odgovornost kompanija. Neophodno je da osećaj odgovornosti za postupanje sa otpadom na svim nivoima bude u svesti svih građana.
Šta podrazumeva „zelena poljoprivreda“?
Svakako je jedan od ključnih izazova za održivi razvoj u Vojvodini jeste poljoprivrede. Zemljište je najvažniji geološki resurs zemlje. I na njemu je primetan negativan uticaj čovekovih ekonomskih i društenih aktivnosti koji se ogleda kroz plodnost zemljišta i njegovu iscrpljenost, degradaciju tla, zagađenju i eroziji. Težnja da se upotrebljava manje veštačkih đubriva i pesticida i da se na taj način brine o zdravoj životnoj sredini, ideja je „zelene poljoprivrede“. Jednostavnije rečeno, zelena poljoprivreda ili organska ili biopoljoprivreda bavi se poljoprivrednom proizvodnjom u skladu s zaštitom životne sredine.
Obrada poljoprivrednog zemljista savremenom mehanizacijom
Taj tip poljoprivrede koji postaje sve zastupljeniji, ima rešenja koja mogu pomoći u zaštiti plodnog obradivog zemljišta koje inače čini 84% površine Vojvodine i na čiju plodnost utiče razgranata mreža kanala za navodnavanje. Neka od tih rešenja čine: Primena kompostiranja i povratka organske hranljive materije u zemljište, što kasnije rezultira povećanjem plodnosti zemlje; Rotacija useva kao tehnika koja doprinosi obnovi tla pri čemu se poboljšava plodnost zemljišta, jer različite vrste biljaka koriste različite hranljive materije iz zemlje, gde se menja i sadržaj mikroorganizama u zemlji što utiče na njen bolji kvalitet, a samim tim se smanjuje brojnost štetočina i bolesti. Jedne godine se gaje npr. žitarice, druge godine mahunarke, treće korenaste biljke, a četvrte lisnato povrće; Upotreba biouglja je takođe zastupljena. On nastaje u procesu pirolize iz ostataka biomase poput kukurozovine i suncokreta, pri čemu omogućava dugoročnu regeneraciju zemljišta. U kontrolisanim uslovima, bez kiseonika, na temperaturi od 400ºC, zagreva se biomasa i nastaje biougalj. On u osnovi nije đubrivo, već sa svojim visokim sadržajem ugljenika u sebi utiče na poboljšanje zemljišne strukture, delujući kao porozni sunđer koji zadržava vodu i hranljive materije.
Pored svih pogodnosti koje „zelena poljoprivreda“ nudi, izazovi s kojima se ona suočava ogledaju se u nedovoljnoj edukaciji poljoprivrednika, kao i visokih početnih novčanih ulaganja. Velika pažnja se poklanja proizvodnji i upotrebi biopesticida koji su ekološki prihvatljivi i jeftiniji.
Kroz cirkularne procese, resursi ostaju u ekosistemu
U Vojvodini, kanali su ključni resursi za sisteme poljoprivrede, industrije, vodosnabdevanja i životne sredine. Kako bi se oni koristili na što bolji način, neophodno je njima upravljati. Veliki bački kanal je kao deo sistema Dunav-Tisa-Dunav od svog nastanka s početka XIX veka smanjio broj bara, močvara, mrtvaja i jezeraca koja su povremeno bila opasnost po obradivo zemljište i naselja. Od samog nastanka imao je veliki značaj, kako za poljoprivredu, tako i po pitanju transporta i skraćenja plovidbe. Kanal dužine 110 km spojio je Dunav i Tisu od Monoštora do Bačkog Gradišta i skratio je taj put za 158 km. Kanal je sve do druge polovine XX veka bio čist, dok zbog ispuštanja otpadnog mulja iz fabrika nije postao zagađen. Ubrzo je postao jedan od najzagađenijih vodotokova u Evropi, a revitalizacija je započeta 2014.
Decembra 2018. godine, Vode Vojvodine objavljuju informaciju da su okončani radovi na revitalizaciji 11,6 kilometara Velikog bačkog kanala, od Malog Stapara do Sombora, vredni oko 109 miliona dinara. Iz kanala je izvađeno više stotina hiljada kubnih metara toksičnog mulja. Značaj sigurnog snabdevanja svih korisnika vodom, kao i efikasno odvodnjavanje poljoprivrednog zemljišta u vreme odbrane od unutrašnjih voda je cilj ovih radova. Kanal još nije u potpunosti revitalizovan, a nastavak radova zavisi od finansiranja i on još uvek ne ispunjava potencijal kao infrastrukturni resurs. Zagađenje kanala pored industrijskih mesta Vrbasa i Kule ostaje i dalje značajno, iako je smanjeno zbog modernizacije sistema za prečišćavanje otpadnih voda koji se nalazi u Vrbasu.
Kroz cirkularne procese, resursi ostaju u ekosistemu regiona, a dodatne investicije u istraživanje donose nova znanja i tehnologije koje služe i poljoprivredi i očuvanju prirodnih ekosistema.
U decembru 2022. godine usvojen je Program razvoja cirkularne ekonomije u Republici Srbiji za period 2022. do 2024. godine, kao kompleksan i sveobuhvatan dokument koji definiše oblasti upravljanja otpadom, vodama, obnovljivim izvorima energije i energetskom efikasnošću.
Vojvodina je primer da zelena ekonomija može biti pokretač napretka, a kroz posvećenost i rad na ovim temama ovaj region može postati lider u primeni cirkularne ekonomije − ideje povratka vrednosti resursima, očuvanju prirode i promeni načina na koji se odnosimo prema svetu oko nas.
Tekst i foto: Miloš Ćirković
NAPOMENA
Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „Cirkularna ekonomija za zeleniju Vojvodinu“, koji je sufinansiran iz budžeta Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama na Konkursu za sufinansiranje projekata proizvodnje medijskih sadržaja iz oblasti javnog informisanja u 2024. godini.
Stavovi izneti u podržanom projektu nužno ne izražavaju stavove Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama.
Lajkujte EkoVest na Facebooku
Zapratite EkoVest na Twitteru
Share this: